Czy lubisz oglądać filmy przygodowe lub grać w gry komputerowe? Na przykład takie o podróżnikach lub odkrywcach dawnych cywilizacji, którzy zapuszczają się do nieodkrytych dotąd tajemniczych skarbców lub grobowców ukrytych w piramidach, skałach albo pod ziemią. Najczęściej w drodze do takich miejsc czyha na nich mnóstwo pułapek, przeszkód i niebezpieczeństw. Czasem dotknięcie niepozornego wybrzuszenia na ścianie kończy się odcięciem drogi powrotnej, podniesienie kamienia wywołuje otwarcie zapadni, a potrącenie innego deszcz setek zatrutych strzał. Nasz bohater musi bardzo uważać, by nieostrożnym gestem nie uruchomić jakiegoś śmiercionośnego mechanizmu.
A teraz wyobraź sobie, że są zwierzęta, które w swoich organizmach mają zainstalowane takie śmiercionośne pułapki. Albo nie wyobrażaj sobie, tylko popatrz, przeczytaj, posłuchaj. Opowiem Ci o parzydełkowcach.
Charakterystyka
Parzydełkowce to proste zwierzęta tkankowe o promienistej symetrii ciała. Żyją wyłącznie w środowisku wodnym, najczęściej w morzach i oceanach, niektóre również w wodach słodkich. Są drapieżnikami. Zawdzięczają swoją nazwę komórkom parzydełkowym. Są to specjalne komórki, które zawierają ostro zakończoną nić i paraliżujący lub trujący płyn, używane do atakowania ofiar lub obrony przed innymi drapieżnikami. Podrażnienie maleńkiego wystającego wyrostka (knidocylu) powoduje wystrzelenie nici, która z ogromną prędkością wbija się w ciało niespodziewającej się ataku ofiary, a paraliżujący płyn obezwładnia nieszczęśnika. Najwięcej komórek parzydełkowych znajduje się na ramionach (czułkach) parzydełkowców. Czułki są w ciągłym ruchu, więc łatwo przypadkiem znaleźć się w ich zasięgu i uruchomić śmiercionośny mechanizm.
Tkanki
Parzydełkowce są tkankowcami. Ich tkanki są proste, wywodzą się z dwóch listków zarodkowych – ektodermy i entodermy – dlatego zaliczamy je do zwierząt dwuwarstwowych. Z ektodermy powstaje zewnętrzna warstwa ciała parzydełkowców – epiderma, a z entodermy powstaje gastroderma, która wyścieła wnętrze jamy chłonąco – trawiącej. Warstwy ciała przydełkowców różnią się występującymi w nich komórkami. W warstwie wewnętrznej są komórki gruczołowe umożliwiające trawienie pokarmów. W warstwie zewnętrznej – komórki parzydełkowe służące do ataku i obrony. W obu warstwach są komórki nabłonkowo-mięśniowe, które umożliwiają parzydełkowcom wykonywanie ruchów oraz komórki nerwowe służące do odbierania bodźców i reagowania na nie.
Tryb życia, sposób odżywiania
Parzydełkowce prowadzą wolnożyjący lub osiadły tryb życia, żyją pojedynczo lub w koloniach. Charakterystyczną ich cechą jest dwupostaciowość – dorosłe osobniki występują w dwóch formach: polipa i meduzy. Polip kształtem przypomina worek, meduza – parasol. Polip jest przytwierdzony do podłoża stopą, meduza potrafi pływać. Niektóre parzydełkowce występują tylko w postaci polipa, inne w postaci polipa i meduzy. Proste ciało ma na jednym biegunie otwór gębowy otoczony wieńcem ruchliwych ramion/czułków, służących do zdobywania pokarmu. Prowadzi on do jamy chłonąco-trawiącej (jamy gastralnej) w której odbywa się trawienie pokarmu. Trawienie jest dwojakiego rodzaju: zewnątrzkomórkowe – w jamie chłonąco-trawiącej przy pomocy enzymów wydzielanych przez komórki gruczołowe oraz wewnątrzkomórkowe – w komórkach, po wchłonięciu nadtrawionego pokarmu z jamy gastralnej. Niestrawione resztki usuwane są przez otwór gębowy. U meduz jama gastralna ma postać kanałów, które – jak druty parasola – biegną promieniście od środka ciała do krawędzi i tam łączą się z kanałem okrężnym. Te wszystkie kanały razem tworzą układ pokarmowo – naczyniowy, który nie tylko trawi ale również rozprowadza pokarm po ciele meduzy.
Układ nerwowy
Parzydełkowce mają bardzo prosty układ nerwowy, który nazywa się siateczkowym. Nie bez powodu! Komórki nerwowe obu warstw są ze sobą połaczone długimi wypustkami i tworzą sieć. Do odbierania bodźców służą komórki zmysłowe umieszczone w epidermie. U meduz na obwodzie parasola znajdują się ciałka brzeżne (ropalia), które odbierają bodźce świetlne i chemiczne, a także zawierają prosty narząd równowagi.
Sposób rozmnażania
Parzydełkowce rozmnażają się bezpłciowo i płciowo. Bezpłciowo rozmnażają się polipy – przez pączkowanie lub strobilizację czyli poprzeczny podział na krążki. Pączkowanie polega na tym, że na powierzchni ciała organizmu macierzystego powstaję zgrubienie – pączek, które stopniowo rośnie i przyjmuje postać polipa. Następnie odrywa się i zaczyna samodzielne życie. Czasem nowe, powstałe przez pączkowanie polipy, nie oddzielają się od organizmu macierzystego i wtedy powstają kolonie. Natomiast krążki powstałe w wyniku strobilizacji odrywają się stopniowo i przekształcają w młodociane stadia meduz – efyry. Płciowo rozmnażają się przede wszystkim meduzy. U koralowców komórki rozrodcze, czyli gamety, są wytwarzane przez polipy. U większości parzydełkowców występuje przemiana pokoleń. To znaczy, że kolejno po sobie następują pokolenie rozmnażające się płciowo (meduza) i pokolenie rozmnażające się bezpłciowo (polip).
Przedstawiciele
Do parzydełkowców należą cztery grupy zwierząt: stułbiopławy, krążkopławy, kubopławy i koralowce.
Stułbiopławy
Stułbiopławy to zwierzęta wód słodkich i słonych. Niektóre, np. stułbia płowa, występują tylko w postaci polipa. Stułbia jest maleńka, ma około 1 cm wysokości. Żyje przytwierdzona stopą do podłoża. Przemieszcza się koziołkując. Co ciekawe, stułbia ma zdolnośc odtwarzania brakujących części ciała czyli regeneracji, potrafi nawet odtworzyć cały organizm z małego kawałka.
Pozostałe stułbiopławy występują w obu postaciach – polipa i meduzy, ale zawsze postacią dominującą jest u nich polip. Wiele stułbiopławów tworzy kolonie, tak jak rurkopław żeglarz portugalski czyli bąbelnica bąbelnicowata. Żeglarz portugalski składa się z wielu osobników – na powierzchni wody unosi się pęcherz z niewielkim pofałdowanym grzebieniem tworzącym żagielek, a od spodu, zanurzone w wodzie, zwisają polipy, które mogą osiągać długość kilku a nawet kilkunastu metrów. Jedne z nich pełnią funkcje rozrodcze, inne odżywcze. Parzydełka żeglarza są silnie parzące, mogą być groźne dla człowieka.
Krążkopławy
Krążkopławy żyją tylko w wodach słonych czyli morzach i oceanach. Dominującą formą jest u nich meduza. Może być ona naprawdę dużych rozmiarów, tak jak to mam miejsce w przypadku bełtwy festonowej, której średnica może dochodzić do 2 metrów, a długość czułków do 30 metrów. Najcześciej jednak spotyka się takie o średnicy 50 cm. Bełtwa festonowa lubi zimne głębiny, jest zaliczana do największych bezkręgowców świata. Ma różnorodne ubarwienie – najczęściej od ciemnofioletowego do pomarańczowego. Jej parzydełka powodują rozległe poparzenia. Czasem bełtwa pojawia się w Bałtyku, dzieje się to wtedy, gdy wlewają się do niego zimne wody z Morza Pólnocnego.
Często spotykanym w Bałtyku krążkopławem jest chełbia modra. To gatunek kosmopolityczny czyli występujący w wielu miejscach na świecie, bardzo często spotykany. Chełbia składa się w 98 procentach z wody! Żyje blisko brzegu, dlatego fale często wyrzucają ją na brzeg. Niestety, szybko wtedy wysycha i ginie. Ma cztery ramiona (płaty gębowe) w których znajdują sie komórki parzydełkowe. Nie jest groźna dla człowieka.
Kubopławy/ Kostkowce
Kubopławy to kolejna grupa parzydełkowców, wcześniej zaliczano je do krążkopławów. Ich charakterystyczną cechą jest kształt meduzy – przypomina sześcian, kostkę, stąd czasem stosuje się również nazwę kostkowce. Pokoleniem dominującym jest oczywiście meduza. Przedstawicielem kostkowców czyli kubopławów jest osa morska. Osa morska występuję u wybrzeży Oceanu Spokojnego i Oceanu Indyjskiego oraz u wybrzeży Australii. Jej jad należy do najsilniejszych trucizn zwierzęcych. Jej ciało ma średnicę około 20 cm, a długość czułków może dochodzić nawet do 3 metrów! Czułki mają barwę szaroniebieską i są wyposażone w miliony komórek parzydełkowych. Osa morska jest niesłychanie groźna dla człowieka. Każdy osobnik zawiera truciznę wystarczającą do uśmiercenia 60 osób!
Koralowce
Koralowce to zwierzęta żyjące w ciepłych wodach morskich. Występują w postaci pojedynczych polipów lub w koloniach. Mają piękne barwy i widziane na dnie wyglądaja jak kolorowe egzotyczne kwiaty. Niektóre koralowce wytwarzają szkielet wapienny. Do koralowców należą korale i ukwiały.
Korale, mają postać polipów, żyją w koloniach. Wytwarzają wapienny szkielet zewnętrzny. Należy do nich koral czerwony. Koral czerwony ma piękny czerwony szkielet, którego ludzie używają jako materiału do wyrobu biżuterii. Tworzy krzaczaste kolonie, najliczniej występuje w Morzu Śródziemnym. Szkielety wapienne innych korali, zwanych koralami madreporowymi, tworzą rafy koralowe, w których żyją olbrzymie kolonie koralowców ale też mnóstwo innych zwierząt, dla których rafy koralowe stanowią środowisko życia. To najbogatszy ekosystem świata. Wszystkie rafy koralowe podlegaja ścisłej ochronie. Niestety, ocieplenie klimatu, ktorego jednym ze skutków jest podniesienie temperatury wód oceanicznych sprawia, że rafy koralowe umierają.
Drugą grupą koralowców są ukwiały. Mają postać mięsistych polipów z wieloma czułkami. Ich polipy nie tworzą kolonii, żyją pojedynczo. Ze względu na intensywne, często jaskrawe barwy, przypominają wyglądem kwiaty. Choć zwykle mają niewielkie rozmiary, niektóre z nich osiągaja nawet 1,5 metra średnicy. W przeciwieństwie do korali nie wytwarzają szkieletu zewnętrznego. Często żyją w symbiozie z innymi zwierzętami.
No i co Ty na to? Małe, w większości niepozorne zwierzęta, potrafią sobie doskonale radzić w trudnym świecie drapieżników. Mogą upolować lub zranić wielokrotnie większe i na pozór silniejsze od siebie organizmy. A wszystko to dzięki niezwykłemu urządzeniu – komórkom parzydełkowym. Takich urządzeń – pułapek jest mnóstwo w świecie roślin i zwierząt. Będę o nich jeszcze nie jeden raz opowiadać.
